۱۰۰ گونه‌، ۱۰۰ سال

یوزپلنگ آسیایی نادرترین زیرگونه‌ یوزپلنگ در جهان و یکی از نمادهای تنوع‌زیستی ایران است. این گونه در فهرست جهانی IUCN با درجه به ‌شدت در خطر انقراض (CR) ثبت شده و جمعیت باقی‌مانده آن در ایران به کمتر از چند ده فرد محدود شده است؛ ایران آخرین زیستگاه طبیعی یوز آسیایی روی زمین است.

ویژگی‌های زیستی و ظاهری

یوز آسیایی کوچک‌تر و باریک‌تر از شیر و پلنگ است و برای سرعت گرفتن تکامل یافته.

ابعاد و وزن

• وزن: ۳۵ تا ۵۵ کیلوگرم
• طول بدن: ۱۱۰ تا ۱۴۰ سانتی‌متر
• ارتفاع شانه: ۶۵ تا ۸۵ سانتی‌متر

ویژگی‌های اختصاصی

• ستون فقرات بسیار انعطاف‌پذیر
• پاهای بلند و سبک
• پنجه‌هایی که تا نیمه جمع می‌شوند برای چسبندگی بیشتر
• نوارهای اشکی سیاه از چشم تا دهان
• سریع‌ترین و پرشتاب‌ترین پستاندار خشکی‌زی

زیستگاه و پراکنش

زیستگاه یوز آسیایی شامل دشت‌های باز، بیابان‌ها و مناطق نیمه‌خشک مرکزی ایران است؛ مناطقی با پوشش گیاهی کوتاه و دید وسیع.

پراکنش‌های مهم امروز

• منطقه حفاظت‌شده توران (سمنان — اصلی‌ترین زیستگاه باقی‌مانده)
• ناهگاه حیات‌وحش میاندشت (خراسان شمالی)
• زیستگاه‌های پراکنده و بسیار شکننده در مناطق مرکزی

رفتار و بوم‌شناسی

• عمدتاً صبح‌گاه و عصرگاه فعال است
• حیوانی تنهازی؛ فقط ماده‌ها همراه توله‌ها دیده می‌شوند
• برای شکار به کمین کوتاه و تعقیب سریع متکی است
• قابلیت پیمایش در فواصل طولانی برای یافتن طعمه دارد

تغذیه

• آهو
• جبیر
• بز و گوسفند وحشی جوان
• خرگوش و طعمه‌های کوچک‌تر

کاهش شدید طعمه‌ها یکی از مهم‌ترین عوامل افت جمعیت بوده است.

تولیدمثل

• بلوغ جنسی: حدود ۲ تا ۳ سالگی
• تعداد توله‌ها: ۲ تا ۴ توله
• طول بارداری: ۹۰ تا ۹۵ روز
• مرگ‌ومیر توله‌ها بسیار بالاست، به‌ویژه در سال اول زندگی
• موفقیت تولیدمثل وابسته به امنیت زیستگاه و فراوانی طعمه است

وضعیت حفاظتی و تهدیدها

– کاهش شدید طعمه‌ها

به‌دلیل شکار غیرمجاز و رقابت دام اهلی.

– تکه‌تکه‌شدن و نابودی زیستگاه

جاده‌سازی، معدن‌کاوی و توسعه انسانی.

– برخورد با خودروها

به‌ویژه در محورهای عبوری از میان زیستگاه‌های کلیدی.

– تعارض با دامداران و سگ‌های گله

حمله‌ سگ‌ها و بی‌قراری ناشی از حضور دام.

– جمعیت بسیار کوچک

خطر درون‌زایی و کاهش تنوع ژنتیکی.

نقش اکولوژیک و نمادین

• شکارچی رأس هرم در بیابان‌های ایران
• تنظیم‌کننده جمعیت طعمه‌ها
• نشانگر سلامت بوم‌سازگان‌های خشک
• گونه‌ای نمادین و میراث طبیعی ایران و جهان

جمع‌بندی

یوزپلنگ آسیایی آخرین بازمانده حضور تاریخی یوز در آسیاست و بقای آن به اقدام‌های فوری وابسته است، از جمله:

• حفاظت از طعمه‌ها
• ایمن‌سازی جاده‌ها
• کاهش تعارض‌های انسانی
• مدیریت زیستگاه‌های بحرانی مانند توران و میاندشت و کوریدور‌های بین مناطق حفاظت‌شده

خرس سیاه آسیایی که زیرگونه ایرانی آن در استان‌های سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان یافت می‌شود، وضعیتی آسیب‌پذیر (VU) دارد. این خرس نسبت به خرس قهوه‌ای کوچکتر است، لکه سفید ماه‌مانند روی سینه دارد و بیشتر شب‌زی است. رژیم غذایی آن شامل میوه‌های بومی، خرما، عناب و حشرات است. تهدیدهای اصلی شامل شکار، خشکسالی، از بین رفتن زیستگاه و تعارض با انسان است.

معرفی و وضعیت حفاظتی

خرس سیاه آسیایی یکی از گوشت‌خواران کم‌جمعیت ایران و گونه‌ای با وضعیت آسیب‌پذیر (VU) است که پراکنش آن در کشور محدود به جنوب‌شرق، به‌ویژه استان‌های سیستان و بلوچستان، شرق استان هرمزگان و جنوب استان کرمان است.

ویژگی‌های ظاهری

ابعاد و وزن

• وزن تقریبی ۸۰ تا ۱۵۰ کیلوگرم
• طول قد ۱۲۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر

‌ویژگی‌های اختصاصی

• جثه‌ای کوچک‌تر از خرس قهوه‌ای
• لکه سفید هلالی‌شکل روی سینه
• توانایی بالایی در درخت‌نوردی

زیستگاه و پراکنش

زیستگاه اصلی آن شامل جنگل‌های گرمسیری، کوهستان‌های سنگلاخی و دره‌های کم‌پوشش جنوب‌شرق ایران است و بیشتر در مناطق کم‌دسترس و نزدیک نخلستان‌ها مشاهده می‌شود.

رفتار

خرس سیاه آسیایی غالباً شب‌فعال است و روزها در شکاف سنگ‌ها یا میان پوشش گیاهی پنهان می‌شود. برای یافتن غذا گاهی به باغ‌ها و روستاها نزدیک می‌شود.

تغذیه

رژیم غذایی این خرس عمدتاً گیاه‌خواری است و شامل:

• میوه‌های وحشی، خرما، عناب، انجیر کوهی
• جوانه‌ها و عسل
• حشرات و گاه لاشه
• مهره‌داران کوچک‌جثه، نابالغ یا به تله افتاده

این تنوع غذایی به سازگاری آن در دوره‌های خشکسالی کمک می‌کند.

تولیدمثل

• جفت‌گیری معمولاً در تابستان انجام می‌شود
• ماده‌ها هر دو سال یک‌بار زایمان می‌کنند
• تعداد توله‌ها: ۱ تا ۲
• تولد در زمستان و با تاخیر لانه‌گزینی رخ می‌دهد
• توله‌ها تا یک‌سالگی یا بیشتر همراه مادر می‌مانند و وابستگی بالایی دارند

نقش اکولوژیک

خرس سیاه آسیایی نقش مهمی در پویایی اکوسیستم دارد:

• پخش دانه از طریق تغذیه از میوه‌ها و دفع سرگین و در نتیجه افزایش تجدید پوشش گیاهی
• تنظیم جمعیت حشرات
• پاکسازی طبیعی با تغذیه از لاشه‌ها
• کمک به پایداری جنگل‌های جنوب‌ شرق ایران در برابر فرسایش و تغییرات اقلیمی

وضعیت حفاظتی و تهدیدها

مهم‌ترین تهدیدها:

• شکار غیرقانونی
• تخریب و تکه‌تکه‌شدن زیستگاه
• خشکسالی و کمبود منابع غذایی
• تعارض با روستاییان و سگ‌های گله

حفاظت مؤثر:

• پایش مستمر
• مدیریت تعارض با انسان
• آموزش جوامع محلی و حفاظت از نخلستان‌ها و منابع طبیعی

گاو دریایی یکی از خاص‌ترین پستانداران دریایی جهان و از معدود بازماندگان راسته Sirenia است؛ گروهی که زمانی تنوع زیادی داشت اما امروز تنها دو عضو از آن باقی مانده‌اند: گاو دریایی و manatee. این گونه در فهرست جهانی IUCN با درجه آسیب‌پذیر (VU) ثبت شده است، اما در بسیاری از مناطق جهان – به‌ویژه در اقیانوس هند و غرب اقیانوس آرام – جمعیت‌هایش به‌شدت کاهش یافته و در برخی کشورها منقرض شده است. در ایران، مشاهده‌ای تأییدشده از این گونه وجود ندارد و تنها گزارش‌های پراکنده تاریخی از آب‌های جنوبی مطرح بوده، اما در حال حاضر ایران زیستگاه قطعی آن محسوب نمی‌شود.

ویژگی‌های زیستی و ظاهری

گاو دریایی پستانداری دریایی، آرام و گیاه‌خوار است که با بدنی استوانه‌ای‌شکل، پوستی خاکستری و دمی پهن شبیه دم دلفین شناخته می‌شود.

ابعاد و وزن

• وزن: ۲۲۰ تا ۴۲۰ کیلوگرم
• طول بدن: ۲.۴ تا ۳ متر
• بدن ضخیم با چربی فراوان برای شناوری و ذخیره انرژی
• پوزه‌ای پایین‌جهت‌گرفته که برای تغذیه از چمنزارهای دریایی تکامل یافته

ویژگی‌های اختصاصی

• چشم‌های کوچک با دید محدود، اما شنوایی عالی
• سرعت شنای پایین (۶ کیلومتر بر ساعت) و رفتار بسیار آرام
• تکامل‌یافته برای چرای کف دریا؛ بیشتر وقت خود را در عمق کم طی می‌کند
• تنها پستاندار دریایی کاملاً گیاه‌خوار

زیستگاه و پراکنش

زیستگاه اصلی گاو دریایی، سواحل کم‌عمق، مناطق گرمسیری و چمنزارهای دریایی است. گستره پراکنش آن بسیار وسیع است:

• از سواحل شرقی آفریقا (کنیا، تانزانیا، موزامبیک)
• تا دریای سرخ و خلیج‌فارس (امارات، قطر، بحرین)
• تا سواحل هند، سریلانکا و جنوب‌شرقی آسیا
• تا شمال استرالیا

خلیج‌فارس یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های تاریخی گاو دریایی بوده و بزرگ‌ترین جمعیت منطقه در آب‌های امارات و قطر ثبت شده است.
در ایران گزارش رسمی از حضور پایدار آن وجود ندارد، اما آب‌های جنوبی کشور از نظر اکولوژیک در گذشته می‌توانسته زیستگاه بالقوه باشد.

رفتار و بوم‌شناسی

گاوهای دریایی معمولاً:

• تنها یا در گروه‌های کوچک زندگی می‌کنند
• به‌طور میانگین روزانه ۸ تا ۱۰ ساعت در حال چرای چمن‌های دریایی‌اند
• جابه‌جایی فصلی دارند، بسته به دمای آب و کیفیت تغذیه
• بسیار صلح‌جو، آرام و بدون رفتار تهاجمی

تغذیه

منبع اصلی تغذیه: چمنزارهای دریایی (Seagrass)

گاهی جلبک‌ها نیز مصرف می‌شود.

نقش اکولوژیک:

• کنترل رشد چمنزارها
• حفظ سلامت بستر دریا
• افزایش تنوع زیستی در مناطق ساحلی

تولیدمثل

• بلوغ جنسی: ۶ تا ۱۷ سالگی (بسیار دیررس، عامل آسیب‌پذیری)
• هر ۳ تا ۷ سال یک بچه
• دوره بارداری: ۱۳ تا ۱۵ ماه
• بچه‌ها تا ۱۸ ماه شیر می‌خورند
• نرخ زادآوری بسیار پایین: جمعیت به‌سختی جبران می‌شود.

وضعیت حفاظتی و تهدیدها

۱. نابودی چمنزارهای دریایی

در اثر:

• رسوب‌گذاری
• آلودگی‌های نفتی
• فاضلاب شهری و صنعتی
• لنگر انداختن کشتی‌ها

این تهدید اصلی‌ترین علت کاهش جمعیت این گونه در جهان است.

۲. گیر افتادن در تورهای صیادی (Bycatch)

به‌ویژه تورهای گوش‌گیر و ترال کف : یکی از مهم‌ترین دلایل مرگ گاوهای دریایی.

۳. برخورد با شناورها

در مناطق شلوغ ساحلی، برخورد پروانه قایق‌ها یکی از علت‌های مرگ قابل‌توجه است.

۴. آلودگی صوتی

به‌ویژه از کشتی‌های سنگین سبب اختلال در ارتباط و ناوبری می‌شود.

۵. شکار در گذشته

در برخی کشورها برای گوشت و روغن شکار می‌شده، اما امروز اغلب ممنوع است.

۶. تغییرات اقلیمی

افزایش دما و اسیدی شدن آب دریا: نابودی چمنزارهای دریایی.

نقش اکولوژیک

• شاخص سلامت اکوسیستم‌های ساحلی و چمنزارهای دریایی
• حفظ رسوبات و کاهش فرسایش بستر دریا
• کمک به تثبیت کربن آبی (Blue Carbon)
• جاذبه اکوتوریسم در برخی کشورها
• گونه «چتر»: با حفاظت از آن، کل چمنزارهای دریایی حفاظت می‌شوند

جمع‌بندی

گاو دریایی گونه‌ای فوق‌العاده آرام، حساس و وابسته به سلامت سواحل کم‌عمق است. نرخ زادآوری پایین، نابودی زیستگاه و تهدیدهای انسانی سبب شده این گونه در بسیاری از مناطق جهان رو به کاهش سریع برود. حفاظت از این پستاندار دوست‌داشتنی نیازمند مدیریت صیادی، احیای چمنزارهای دریایی، و نظارت دقیق بر فعالیت‌های ساحلی است.

گور ایرانی یکی از ارزشمندترین پستانداران وحشی آسیا و زیرگونه‌ای از گورخر آسیایی است که در فهرست جهانی IUCN با درجه در خطر انقراض (EN) ثبت شده است. این گونه در گذشته گستره‌ای وسیع از فلات ایران تا بیابان‌های ترکمنستان، افغانستان و غرب هند را شامل می‌شد، اما امروز تنها بقایای جمعیت‌های کوچک آن در چند زیستگاه محدود ایران به حیات خود ادامه می‌دهند و کشور ما آخرین پناهگاه مهم این زیرگونه در جهان است.

ویژگی‌های زیستی و ظاهری

گور ایرانی از خانواده اسب‌سانان است و نسبت به اسب اهلی، بدنی جمع‌وجورتر، سریع‌تر و مقاوم‌تر در برابر خشکی دارد.

ابعاد و وزن

• وزن: ۲۰۰ تا ۲۹۰ کیلوگرم
• طول بدن: ۲ تا ۲.۵ متر
• ارتفاع شانه: ۱.۱ تا ۱.۴ متر
• رنگ بدن: کرم تا نخودی با زیرتنه روشن
• یال کوتاه و تیره، بدون فرقِ پیشانی اسب‌گونه

ویژگی‌های اختصاصی

• یکی از سریع‌ترین پستانداران آسیایی (سرعت تا ۷۰ کیلومتر بر ساعت)
• سم‌های سخت و مناسب برای دشت‌های خشک و سنگلاخی
• بدنی سبک و عضلانی با توان پیمایش طولانی
• حساس به حضور انسان و بسیار گریزان

زیستگاه و پراکنش

زیستگاه اصلی گور ایرانی دشت‌ها، بیابان‌ها و نیمه‌بیابان‌های گرم و خشک است. این گونه وابسته به مناطقی با بوته‌زارهای پراکنده، دشت‌های باز و منابع آب فصلی است.

پراکنش امروزی در ایران

• پارک ملی توران (سمنان: بزرگ‌ترین جمعیت باقی‌مانده)
• پناهگاه حیات‌وحش بهرام‌گور (فارس: جمعیت موفق در بازسازی)
• پارک ملی کویر (سمنان: جمعیت احیا شده )

ایران بزرگ‌ترین جمعیت پایدار این زیرگونه را در جهان دارد و نقش تعیین‌کننده‌ای در بقای آن ایفا می‌کند.

رفتار و بوم‌شناسی

گور ایرانی معمولاً:

• در گروه‌های کوچک (۲ تا ۱۲ فرد) حرکت می‌کند
• در فصل جفت‌گیری گروه‌های بزرگ‌تری تشکیل می‌دهد
• مسافت‌های طولانی برای یافتن آب و چراگاه طی می‌کند
• بسیار هوشیار، سریع و گریزان از انسان است
• قلمروگرایی میان نرها در فصل جفت‌گیری شدید می‌شود

تغذیه

گور ایرانی گیاه‌خوار فرصت‌طلب است:

• علف‌های بیابانی
• گیاهان بوته‌ای
• اندام‌های زیرزمینی مانند ریزوم‌ها
• برگ‌ها و سرشاخه‌های گیاهان خشکی‌پسند

این گونه با رژیمی سخت و کم‌کیفیت نیز زنده می‌ماند و در بوم‌سازگان‌های خشک نقش مهمی در پراکنش بذرها و حفظ تنوع گیاهی دارد.

تولیدمثل

• بلوغ جنسی: ۲ تا ۳ سالگی
• زادآوری: سالانه یک کره
• طول بارداری: ۱۱ تا ۱۲ ماه
• کره‌ها توان دویدن را خیلی زود به‌دست می‌آورند
• بقای کره‌ها به وجود منابع آب و امنیت زیستگاه وابسته است

وضعیت حفاظتی و تهدیدها

۱. تخریب و تکه‌تکه‌شدن زیستگاه

به دلیل:

• توسعه معدن
• جاده‌سازی
• استخراج منابع طبیعی
• تغییر کاربری زمین
• چرای مفرط دام اهلی

۲. رقابت شدید با دام اهلی برای منابع آبی و غذایی

وجود صدها هزار رأس دام در زیستگاه‌های بیابانی، گور را از منابع آبی و چراگاه‌های کلیدی دور می‌کند.

۳. شکار در گذشته

در دهه‌های گذشته شکار گسترده برای گوشت، چرم و استفاده محلی باعث کاهش شدید جمعیت شد؛ که امروز کاملاً ممنوع است.

۴. کمبود منابع آبی

بیابانی بودن زیستگاه‌ها، وابستگی به آبشخورها را افزایش داده و خشکسالی‌های اخیر شرایط را دشوارتر کرده است.

۵. تعارض با انسان

• عبور خودروها
• فعالیت‌های معدن‌کاوی
• گردشگری بدون مدیریت

همگی سبب پراکنده‌شدن گله‌ها و کاهش آرامش حیوان می‌شوند.

۶. مشکلات ژنتیکی

کوچک بودن جمعیت‌ها: خطر درون‌زایی (inbreeding) و کاهش تنوع ژنتیکی.

نقش اکولوژیک

گور ایرانی گونه‌ای کلیدی در اکوسیستم‌های بیابانی است:

• تنظیم چرخه مواد غذایی
• کوتاه کردن پوشش گیاهی در اثر چرا و جلوگیری از آتش‌سوزی‌های گسترده
• پراکندن بذرها در دشت‌های باز
• افزایش سازگاری زیستگاه برای سایر گونه‌های علف‌خوار و شکارچیان

همچنین گونه‌ای نمادین برای بیابان‌های ایران است و نقش مهمی در ارزش‌های طبیعی، فرهنگی و اکوتوریسم دارد.

جمع‌بندی

گور ایرانی آخرین بازمانده‌ یک تاریخ تکاملی طولانی در فلات ایران است؛ حیوانی چابک، مقاوم و الهام‌بخش که امروز تنها چند جمعیت محدود از آن باقی مانده است. ادامه حیات این گونه وابسته به:

• مدیریت دامداری
• حفظ منابع آب
• حفاظت از زیستگاه‌های بحرانی
• و برنامه‌های تکثیر و رهاسازی علمی و مسئولانه است.

ایران آخرین سنگر این زیرگونه در جهان است — و تلاش برای نجات آن، حفاظت از یکی از مهم‌ترین میراث‌های طبیعی و بیابانی کشور است.

نهنگ آبی بزرگ‌ترین جانور شناخته‌شده تاریخ زمین است؛ پستانداری دریایی از خانواده نهنگ‌های باله‌دار (Rorquals) که وزن و ابعادش فراتر از هر موجود زنده گذشته و حال است. این گونه در فهرست IUCN با درجه به‌شدت در خطر انقراض (EN) ثبت شده و اگرچه جمعیت جهانی آن پس از توقف شکار تجاری اندکی بهبود یافته، اما هنوز به‌دلیل تهدیدهای انسانی و تغییرات اقلیمی در وضعیتی شکننده قرار دارد. نهنگ آبی در گذشته در تقریباً تمام اقیانوس‌ها حضور داشت، اما امروز پراکنش آن محدودتر و وابسته به مناطق عمیق و بکر اقیانوسی است.

ویژگی‌های زیستی و ظاهری

نهنگ آبی از شاخص‌ترین نمونه‌های تکامل در حیات‌وحش است؛ بدنی کشیده، پوستی آبی–خاکستری و قدرت شگفت‌انگیز در شنا و آواز دارد.

ابعاد و وزن

• وزن: ۱۰۰ تا ۱۸۰ تُن (گاهی تا ۲۰۰ تن)
• طول: ۲۴ تا ۳۰ متر؛ بزرگ‌ترین نمونه‌های ثبت‌شده تا بیش از ۳۳ متر
• طول قلب: هم‌اندازه یک خودرو کوچک
• زبان: تا چندین تُن وزن

ویژگی‌های اختصاصی

• قوی‌ترین و بلندترین آواز در میان جانوران روی زمین
• تنفس از طریق دو سوراخ بزرگ در بالای سر
• سرعت شنای ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر در ساعت؛ در شرایط خاص تا ۵۰ کیلومتر
• گلویی چین‌دار که هنگام بلع حجم عظیم آب منبسط می‌شود
• فیلترکننده‌ی پلانکتون و کریل با استفاده از هزاران تیغه بالنی (Baleen)

زیستگاه و پراکنش

نهنگ آبی در اقیانوس‌های آزاد زندگی می‌کند و نیازمند آب‌های بسیار عمیق و سرد تا معتدل است. در مهاجرت‌های طولانی بین مناطق، تغذیه و تولیدمثل انجام می‌دهد.

پراکنش جهانی:

• اقیانوس منجمد جنوبی
• اقیانوس آرام شمالی و جنوبی
• اقیانوس هند
• اقیانوس اطلس شمالی و جنوبی

در ایران:

گزارش‌های محدودی از مشاهده نهنگ آبی در آب‌های دریای عمان ثبت شده است، اما ایران زیستگاه پایدار این گونه محسوب نمی‌شود.

رفتار و بوم‌شناسی

• تنها یا در گروه‌های کوچک ۲ تا ۴ فردی دیده می‌شود
• مهاجرت‌های هزاران کیلومتری انجام می‌دهد
• برای تغذیه به مناطق قطبی می‌رود و برای تولیدمثل به آب‌های گرمسیری
• یکی از کم‌پرخاشگرترین پستانداران بزرگ است
• با از زیر آب به سطح آمدن و نفس‌گیری با آبفشان بلند شناخته می‌شود

تغذیه

غذای اصلی: کریل (ریزجانداران شبیه میگو)

• یک نهنگ آبی بالغ در فصل تغذیه روزانه ۳ تا ۴ تُن کریل مصرف می‌کند.
• با سرعت به دهان آب می‌کشد، سپس با تیغه‌های بالنی آب را فیلتر کرده و طعمه را نگه می‌دارد.

تولیدمثل

• بلوغ جنسی: ۵ تا ۱۰ سالگی
• هر ۲ تا ۳ سال یک بچه
• طول بارداری: حدود ۱۲ ماه
• وزن نوزاد هنگام تولد: ۲ تا ۳ تُن
• طول نوزاد: ۷ تا ۸ متر
• نوزاد روزانه تا ۲۰۰ لیتر شیر مصرف می‌کند

نرخ زادآوری پایین مهم‌ترین عامل حساسیت جمعیت این گونه است.

وضعیت حفاظتی و تهدیدها

۱. برخورد با کشتی‌ها (Ship Strikes)

در مسیرهای پرتردد دریایی، برخورد مستقیم یکی از عوامل اصلی مرگ نهنگ‌هاست.

۲. آلودگی صوتی

فعالیت کشتی‌ها، سونارهای نظامی و عملیات اکتشاف نفت:اختلال در ارتباط، جهت‌یابی و جفت‌گیری.

۳. تورهای صیادی و ادوات شناور

گیر افتادن در طناب‌ها و تورهای دریایی یا زخمی شدن توسط آن‌ها.

۴. تغییرات اقلیمی

کاهش کریل در اثر گرم‌شدن اقیانوس‌ها، یخ‌زدایی قطب جنوب و اسیدی شدن آب: تهدید جدی برای تغذیه.

۵. آلودگی‌های دریایی

• تجمع فلزات سنگین
• میکروپلاستیک‌ها
• آلودگی‌های شیمیایی

این ترکیبات وارد زنجیره غذایی نهنگ می‌شوند.

۶. شکار در گذشته

شکار صنعتی در قرن بیستم جمعیت جهانی نهنگ آبی را تا ۹۰ درصد کاهش داد؛ امروز این شکار در اغلب کشورها ممنوع است.

نقش اکولوژیک

نهنگ آبی نقشی حیاتی در اقیانوس‌ها دارد:

• چرخه کربن آبی: هر نهنگ آبی طی عمرش صدها تُن کربن در بدن خود ذخیره می‌کند.
• افزایش تولید اولیه اقیانوسی: مدفوع نهنگ‌ها سرشار از آهن و نیتروژن است و رشد فیتوپلانکتون‌ها را تقویت می‌کند.
• حفظ تعادل اکوسیستم‌ها
• افزایش تنوع زیستی در مناطق تغذیه

نهنگ‌ها «مهندسان اکوسیستم» هستند؛ با فعالیتشان سلامت اقیانوس تضمین می‌شود.

جمع‌بندی

نهنگ آبی یکی از مهم‌ترین گونه‌های اقیانوس‌های جهان است؛ موجودی که هم بر آب‌وهوای سیاره اثر می‌گذارد، هم بر تنوع زیستی، و هم بر چرخه‌های زیست‌محیطی عظیم.

با وجود حفاظت‌های بین‌المللی، بقای آن همچنان وابسته به:

• کاهش سرعت کشتی‌ها در مسیرهای حساس
• مدیریت صید و جلوگیری از گیر افتادن در تورها
• کاهش آلودگی صوتی و شیمیایی اقیانوس‌ها
• مقابله با تغییرات اقلیمی

نهنگ آبی میراث مشترک بشری است و حفاظت از آن، حفاظت از آینده اقیانوس‌ها و سلامت سیاره است.

نهنگ اسپرم بزرگ‌ترین عضو راسته نهنگ‌های دندان‌دار و یکی از شگفت‌انگیزترین شکارچیان اعماق اقیانوس است. این گونه با سر عظیم مکعب‌مانند، مغزی بزرگ‌تر از هر جانور دیگر و توانایی غوطه‌وری در ژرفای تاریک و پرفشار اقیانوس، یکی از نمادهای تکامل دریایی محسوب می‌شود. نهنگ اسپرم در فهرست IUCN با درجه آسیب‌پذیر (VU) ثبت شده است، اما در بسیاری مناطق جهان با تهدیدهای رو‌به‌افزایش مواجه است. این گونه در گذشته هدف شکار صنعتی قرار داشت، اما امروز مهم‌ترین خطراتی که با آن روبه‌روست، انسانی و اقلیمی‌اند.

ویژگی‌های زیستی و ظاهری

نهنگ اسپرم معماری بدنی منحصربه‌فردی دارد که آن را قادر به شکار در عمق هزاران متری می‌کند.

ابعاد و وزن

• وزن: ۳۵ تا ۵۰ تُن (نرهای بزرگ گاهی تا ۵۸ تن)
• طول: ۱۲ تا ۲۰ متر؛ نرها بسیار بزرگ‌تر از ماده‌ها
• سر: تا یک‌سوم طول کل بدن
• یکی از بزرگ‌ترین مغزها در میان جانوران
• تنها یک سوراخ تنفسی مورب در سمت چپ سر

ویژگی‌های اختصاصی

• قوی‌ترین سامانه اکولوکیشن (مکان‌یابی صوتی) در بین تمام آبزیان
• قادر به غوص تا ۱۰۰۰ تا ۲۵۰۰ متر برای شکار
• زمان توقف در اعماق: ۴۵ تا ۹۰ دقیقه
• دندان‌های مخروطی بزرگ در آرواره پایین
• حاوی ماده‌ای مومی به نام عنبر (Spermaceti) در سر، که نقش مهمی در شناوری و تولید صدا دارد

زیستگاه و پراکنش

نهنگ اسپرم در تمام اقیانوس‌های جهان حضور دارد و به اعماق بسیار زیاد وابسته است.

پراکنش جهانی:

• اقیانوس آرام (شمالی و جنوبی)
• اقیانوس اطلس
• اقیانوس هند
• آب‌های قطبی تا نیمه‌گرمسیری

در ایران:

گزارش‌هایی از مشاهده نهنگ اسپرم در دریای عمان ثبت شده، اما ایران زیستگاه پایدار و ثابت آن نیست.

رفتار و بوم‌شناسی

رفتارهای نهنگ اسپرم پیچیده، اجتماعی و بسیار سازمان‌یافته است.

• ماده‌ها و نوزادان در گروه‌های خانوادگی زندگی می‌کنند
• نرهای بالغ معمولاً تنها یا در گروه‌های کوچک‌تر هستند
• ارتباطات صوتی پیشرفته با «کلیک»‌ها و «کُد»های فرهنگی
• غوص‌های بسیار عمیق و طولانی در جستجوی غذا
• رفتارهای مراقبتی قوی بین اعضای خانواده، به‌ویژه در برابر تهدیدها

تغذیه

نهنگ اسپرم شکارچی تخصصی ماهی‌های اعماق و به‌ویژه ماهی مرکب عظیم‌الجثه است.

• غذای اصلی: کالاماری‌ها، ماهیان اعماق، اختاپوس‌ها
• شکار در تاریکی مطلق با استفاده از اکولوکیشن
• یک نر بالغ روزانه تا یک تُن طعمه مصرف می‌کند

این گونه یکی از چند شکارچی سطح بالای اقیانوس‌های عمیق است و نقش مهمی در تنظیم جمعیت موجودات اعماق دارد.

تولیدمثل

• بلوغ جنسی: ۸ تا ۱۰ سالگی
• زادآوری: هر ۴ تا ۶ سال یک نوزاد
• طول بارداری: ۱۴ تا ۱۶ ماه
• وزن نوزاد: ۱ تُن
• طول نوزاد: ۴ متر
• شیر‌دهی: تا ۲ سال

نرخ زادآوری پایین، آسیب‌پذیری جمعیت‌ها را بالا برده است.

وضعیت حفاظتی و تهدیدها

۱. برخورد با کشتی‌ها

یکی از مهم‌ترین علل تلفات، به‌ویژه در مسیرهای پرتردد.

۲. آلودگی صوتی شدید

ناو نظامی، فعالیت کشتی‌ها و اکتشاف نفتی: اختلال در اکولوکیشن، سردرگمی و حتی مرگ.

۳. تورهای صیادی و طناب‌های دریایی

گیر افتادن دم یا بدن در ادوات شناور، منجر به خفگی یا زخم‌های عمیق.

۴. تغییرات اقلیمی

تغییر دمای آب و جابه‌جایی طعمه‌ها، دسترسی غذایی را مختل می‌کند.

۵. آلودگی دریایی

• تجمع جیوه و فلزات سنگین در بافت‌ها
• میکروپلاستیک‌ها
• آلاینده‌های شیمیایی

۶. شکار تاریخی

در قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی، شکار نهنگ اسپرم برای روغن و عنبر جمعیت آن را به‌شدت کاهش داد؛ شکار امروز ممنوع است.

نقش اکولوژیک

نهنگ اسپرم گونه‌ای کلیدی در اکوسیستم‌های عمیق است:

• تنظیم جمعیت ماهیان مرکب و سایر گونه‌های اعماق
• چرخه کربن اقیانوس از طریق ذخیره‌سازی طولانی‌مدت کربن
• افزایش غنای زیستی با تحرک رسوبات در کف دریا
• نقش فرهنگی، علمی و اکوتوریسم در کشورهای مختلف

این گونه «مهندس اکوسیستم اعماق» محسوب می‌شود.

جمع‌بندی

نهنگ اسپرم یکی از شگفت‌انگیزترین پستانداران دریایی و نقطه اوج تکامل شکارچیان اعماق است. ویژگی‌هایی چون غوص‌های ۲ کیلومتری، مغزی عظیم و ارتباطات صوتی پیچیده آن را به گونه‌ای بی‌همتا تبدیل کرده است.

بقای این گونه وابسته به:

• کاهش آلودگی صوتی
• مدیریت جدی مسیرهای کشتیرانی
• کنترل تورهای صیادی اعماق
• حفاظت از مناطق کلیدی زادآوری و تغذیه

نهنگ اسپرم یادآور این حقیقت است که اقیانوس‌های ما هنوز رازهای بسیاری دارند — و حفاظت از این غول آرام، حفاظت از اعماق ناشناخته و ارزش‌های طبیعی سیاره است.

گوزن زرد ایرانی یکی از نادرترین گوزن‌های جهان و زیرگونه‌ای بسیار ارزشمند از گوزن زرد است که تنها بقایای جمعیتی‌اش امروز در ایران حفظ شده‌ است. این گونه در فهرست جهانی IUCN در رده در خطر انقراض (EN) قرار دارد. گوزن زرد ایرانی که روزگاری در سراسر دامنه‌های غربی فلات ایران، میان‌رودان و بخش‌هایی از خاورمیانه حضور داشت، اکنون تنها در چند منطقه حفاظت‌شده کشور به حیات خود ادامه می‌دهد. این زیرگونه نمادی از حیات‌وحش غرب ایران است و بقای آن نتیجه چند دهه تلاش حفاظتی بی‌وقفه است.

ویژگی‌های زیستی و ظاهری

گوزن زرد ایرانی از خانواده گوزن‌سانان است و ظاهری میان مرال و شوکا دارد، اما با اندامی کشیده‌تر و رنگ‌آمیزی ویژه قابل تشخیص است.

ابعاد و وزن

• وزن: ۵۰ تا ۹۰ کیلوگرم
• ارتفاع شانه: ۸۰ تا ۱۰۰ سانتی‌متر
• طول بدن: ۱.۴ تا ۱.۶ متر
• رنگ بدن: زرد–طلایی در تابستان، متمایل به قهوه‌ای در زمستان
• نرها دارای شاخ‌های عریض و پهن‌پره‌ای با شاخه‌های متعدد

ویژگی‌های اختصاصی

• بدنی باریک و چابک برای حرکت میان پوشش گیاهی
• قابلیت جهش‌های سریع برای فرار از شکارچیان
• شاخ‌های پنجه‌مانند که در هیچ‌یک از گوزن‌سانان ایران دیده نمی‌شود
• بسیار محتاط، گریزان و با رفتارهای هشداردهنده گروهی

زیستگاه و پراکنش

زیستگاه طبیعی گوزن زرد، جنگل‌های بلوط، بوته‌زارهای گرمسیری، دشت‌های باز و حاشیه تالاب‌ها بوده است.

پراکنش تاریخی

• غرب و جنوب ‌غربی ایران
• عراق
• سوریه
• فلسطین و لبنان
• جنوب ترکیه

پراکنش امروزی در ایران

• پناهگاه حیات‌وحش دشت ناز (مازندران – جمعیت اصلی تکثیر در اسارت)
• پناهگاه سیا‌کوه و کرخه (خوزستان)
• پارک ملی کویر و سایر رهاسازی‌های محدود

ایران امروز تنها کشور دارای جمعیت پایدار این زیرگونه است.

رفتار و بوم‌شناسی

گوزن زرد معمولاً:

• در گروه‌های کوچک زندگی می‌کند
• نرها در فصل جفت‌گیری قلمرو طلب و مهاجم می‌شوند
• در فصول گرم فعالیتش عصرگاهی و شبانه است
• وابسته به منابع آب، حاشیه تالاب‌ها و مراتع جنگلی است
• بسیار حساس به حضور انسان و تغییرات محیطی است

تغذیه

گوزن زرد گیاه‌خوار انتخاب‌گر است

غذای اصلی:

• برگ و شاخه‌های جوان گیاهان
• علف‌ها و گیاهان علفی
• میوه‌های جنگلی (بلوط، بنه)
• بوته‌ها و گیاهان خشکی‌پسند

این رژیم غذایی، نقش مهمی در حفظ ساختار پوشش گیاهی و تنوع زیستی جنگل‌های بلوط دارد.

تولیدمثل

• بلوغ جنسی: ۲ سالگی
• فصل جفت‌گیری: پاییز
• بارداری: حدود ۷.۵ ماه
• زادآوری: معمولاً یک گوساله
• گوساله‌‌ها پس از چند ساعت قادر به راه‌رفتن‌اند
• بقا وابسته به امنیت زیستگاه و تراکم شکارچیان طبیعی است

وضعیت حفاظتی و تهدیدها

۱. نابودی زیستگاه

بزرگ‌ترین تهدید تاریخی و کنونی، شامل:

• تخریب جنگل‌های بلوط
• تغییر کاربری اراضی
• توسعه کشاورزی و نخلستان‌ها
• ساخت‌وساز و جاده‌ها

۲. شکار غیرمجاز (گذشته و حال)

در گذشته یکی از علل اصلی انقراض منطقه‌ای این گونه بود.

۳. رقابت با دام اهلی

کمبود مراتع و چرای بی‌رویه، منابع غذایی گوزن را کاهش می‌دهد.

۴. جداسازی جمعیت‌ها

جمعیت‌های کوچک و پراکنده : خطر درون‌زایی و کاهش تنوع ژنتیکی.

۵. بیماری‌های مشترک دام و حیات‌وحش

واگیرهای دامداری می‌توانند به گوزن‌ها منتقل شوند.

۶. سیلاب‌ها و تغییرات اقلیمی

افزایش رخدادهای شدید آب‌وهوایی در زیستگاه‌های تالابی و رودخانه‌ای.

نقش اکولوژیک

گوزن زرد ایرانی یک گونه:

• چتر حفاظتی برای جنگل‌های بلوط و بوته‌زارهای غرب ایران
• پراکنش‌دهنده بذرها از طریق تغذیه و جابه‌جایی
• جذاب برای اکوتوریسم مسئولانه
• نماد فرهنگی و تاریخی مناطق زاگرس و میان‌رودان
• یادگار یک اکوسیستم در حال فروپاشی

حفظ این گونه به معنای حفظ اکوسیستم‌های جنگلی و رودخانه‌ای جنوب و غرب ایران است.

جمع‌بندی

گوزن زرد ایرانی، بازمانده‌ای از تاریخ طبیعی خاورمیانه و یکی از ارزشمندترین گوزن‌سانان جهان است. بقای محدود این گونه در ایران، مسئولیت بزرگی بر دوش ما گذاشته است.

حفاظت از این گونه نیازمند:

• احیای زیستگاه‌های جنگلی و تالابی
• مدیریت جدی دام اهلی
• گسترش برنامه‌های تکثیر و رهاسازی علمی
• جلوگیری از شکار غیرمجاز
• و پایش ژنتیکی جمعیت‌ها

گوزن زرد، نماد مقاومت در برابر نابودی و یکی از آخرین حلقه‌های زنجیره تنوع زیستی ایران است؛ حفاظت از آن، حفاظت از یک میراث طبیعی بی‌بدیل است.

شوکا کوچک‌ترین گوزن‌سان ایران و یکی از خفیه‌زی‌ترین پستانداران جنگلی کشور است. این گونه که در فهرست IUCN در طبقه کمترین نگرانی، اما با روند کاهشی (LC↓) قرار دارد، در ایران شرایطی بسیار حساس‌تر دارد و جمعیت‌های پراکنده و محدود آن در شمال و شمال‌غرب کشور در معرض تهدیدهای جدی‌اند. شوکا از نمادهای جنگل‌های هیرکانی و مناطق کوهستانی مرطوب است و به‌عنوان رکنی مهم در پویایی این اکوسیستم‌ها شناخته می‌شود.

ویژگی‌های زیستی و ظاهری

شوکا گوزنی کوچک‌جثه، چابک و بسیار محتاط است که توانایی پنهان‌شدن در پوشش‌های انبوه جنگلی را دارد.

ابعاد و وزن

• وزن: ۱۵ تا ۳۰ کیلوگرم
• ارتفاع شانه: ۶۰ تا ۷۵ سانتی‌متر
• طول بدن: ۱ تا ۱.۳ متر
• رنگ بدن: قهوه‌ای مایل به زرد در تابستان، خاکستری–قهوه‌ای در زمستان
• نرها دارای شاخ‌های کوتاه، ساده و سه‌شاخه

ویژگی‌های اختصاصی

• دم بسیار کوتاه و تقریباً نامشهود
• لکه سفید مشخص در انتهای پشت که هنگام هشدار گسترش می‌یابد
• توان جهش و دویدن سریع در میان درختان
• بینایی، شنوایی و بویایی فوق‌العاده قوی
• سبک زندگی انفرادی و بسیار گریزان

زیستگاه و پراکنش

زیستگاه شوکا جنگل‌های انبوه، بوته‌زارها، مراتع حاشیه‌ای و کوهستان‌های مرطوب است.

پراکنش جهانی

• اروپا
• قفقاز
• بخش‌هایی از آسیای غربی

پراکنش امروزی در ایران

• جنگل‌های هیرکانی (گیلان، مازندران، گلستان)
• ارتفاعات جنگلی و کوهستانی آذربایجان غربی
• جمعیت‌های کوچک و پراکنده در شمال‌شرق (ثبت‌های محدود)

شوکا به‌شدت به پوشش‌های جنگلی متراکم، آرامش زیستگاه و دوری از اختلالات انسانی وابسته است.

رفتار و بوم‌شناسی

شوکا به خاطر خوی گریزان و پنهان‌زی، غالباً دیده نمی‌شود.

• معمولاً تنها یا با یک فرزند دیده می‌شود
• نرها قلمروطلب‌اند، به‌ویژه در فصل تولیدمثل
• رفتار «فریز» (ایستادن بدون حرکت) برای استتار دارد
• در فصول گرم غالباً صبح‌گاهی و عصرگاهی فعال است
• به مسیرهای همیشگی برای چرا و استراحت وابسته است

تغذیه

شوکا گیاه‌خوار انتخاب‌گر است و از:

• جوانه‌ها
• برگ‌ها
• میوه‌ها و دانه‌های جنگلی
• علف‌های نرم
• شاخه‌های بوته‌ها

تغذیه می‌کند. این رژیم متنوع نقش مهمی در تثبیت ساختار گیاهی جنگل‌ها و پویایی پوشش هیرکانی دارد.

تولیدمثل

• بلوغ جنسی: ۱ تا ۲ سالگی
• فصل جفت‌گیری: تابستان (تیر–مرداد)
• بارداری: ۴.۵ تا ۵ ماه
• زادآوری: ۱ تا ۲ گوساله
• گوساله‌ها با نقاط سفید برای استتار به دنیا می‌آیند
• گوساله‌ها هفته‌ها در میان بوته‌ها مخفی می‌مانند و ماده روزانه برای شیر دادن بازمی‌گردد

وضعیت حفاظتی و تهدیدها

۱. تخریب و تکه‌تکه‌شدن زیستگاه

بزرگ‌ترین تهدید در ایران شامل:

• جنگل‌تراشی
• ویلاسازی و توسعه شهری
• جاده‌سازی در دل جنگل
• آتش‌سوزی‌های انسانی

۲. شکار غیرمجاز

شوکا به‌دلیل خوی گریزان کمتر دیده می‌شود، اما همچنان در برخی مناطق هدف شکارچیان قرار می‌گیرد.

۳. حضور سگ‌های گله و رها

تعقیب و شکار توله‌ها و اختلال در آرامش زیستگاه.

۴. رقابت دام اهلی

ورود دام به مناطق جنگلی: کاهش پوشش گیاهی و فشار بر منابع غذایی.

۵. حوادث جاده‌ای

تصادف با خودروها، به‌ویژه در مناطق جنگلی مجاور جاده‌ها.

۶. تغییرات اقلیمی

کاهش رطوبت جنگل‌ها و دگرگونی ساختار پوشش گیاهی.

نقش اکولوژیک

شوکا گونه‌ای کلیدی برای پویایی جنگل‌های شمال است:

• تنظیم چرای پوشش گیاهی
• پراکنش بذرها
• حفظ ساختار بوته‌زارها
• شاخص سلامت اکوسیستم‌های جنگلی
• جذاب برای اکوتوریسم مسئولانه
• نماد طبیعی جنگل‌های هیرکانی

حضور شوکا به معنای سلامت یک زیست‌بوم جنگلی پیچیده و پرگنجایش است.

جمع‌بندی

شوکا، این گوزن کوچک اما حیاتی، یکی از مهم‌ترین بخش‌های تنوع زیستی جنگل‌های هیرکانی و مناطق شمال‌غرب ایران است.
جمعیت‌های محدود و روند کاهشی آن در کشور، اهمیت حفاظت از زیستگاه‌های جنگلی و کاهش اختلالات انسانی را دو چندان می‌کند.
حفاظت از شوکا وابسته است به:

• حفظ و احیای جنگل‌های هیرکانی
• مدیریت ورود دام و کنترل سگ‌های رها
• نظارت بر شکار غیرمجاز
• ایمن‌سازی جاده‌های جنگلی
• پایش مداوم جمعیت‌ها

شوکا یکی از میراث‌های زنده جنگل‌های شمال ایران است؛ حفظ آن، حفظ بخشی از هویت طبیعی و تاریخی سرزمین است.

پلنگ ایرانی بزرگ‌ترین زیرگونه پلنگ جهان و یکی از کاریزماتیک‌ترین گوشت‌خواران خاورمیانه است. این گونه در فهرست IUCN در طبقه در خطر انقراض (EN) قرار دارد و جمعیت‌های آن در ایران به‌شدت کاهش یافته است. پلنگ بخش جدایی‌ناپذیر اکوسیستم‌های کوهستانی، جنگلی و بیابانی ایران است و نقش مهمی در کنترل جمعیت علف‌خواران و حفظ تعادل زیست‌بوم بازی می‌کند.

ویژگی‌های زیستی و ظاهری

پلنگ ایرانی از نظر جثه بزرگ‌تر، کم‌یال‌تر و رنگ‌پرید‌ه‌تر از پلنگ آفریقایی است و اندامی عضلانی، چابک و سازگار با کوهستان دارد.

ابعاد و وزن

• وزن: ۴۰ تا ۹۰ کیلوگرم (نرها بزرگ‌ترند)
• طول بدن: ۱۱۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر
• دم: ۷۰ تا ۹۰ سانتی‌متر
• ارتفاع شانه: ۶۰ تا ۸۰ سانتی‌متر

ویژگی‌های اختصاصی

• نقش‌هایی مثل گل رز (rosette) بزرگ و پراکنده با زمینه روشن روی بدن
• قدرت جهش، کوه‌پیمایی و تعقیب بی‌صدا
• توانایی حمل شکار تا چند برابر وزن خود
• شب‌فعال و بسیار محتاط
• قلمروطلب، به‌ویژه نرها

زیستگاه و پراکنش

پلنگ ایرانی سازگاری بالایی دارد و در زیستگاه‌های متنوعی زندگی می‌کند؛ اما حضورش وابسته به وجود طعمه و آرامش زیستگاه است.

زیستگاه‌های اصلی در ایران:

• جنگل‌های هیرکانی (گیلان، مازندران، گلستان)
• کوهستان‌های زاگرس
• ارتفاعات البرز
• مناطق نیمه‌بیابانی و بیابانی فلات مرکزی
• رشته‌کوه‌های خراسان

پراکنش جهانی:

• ایران (بزرگ‌ترین جمعیت باقی‌مانده)
• قفقاز
• ترکیه
• ترکمنستان
• افغانستان

ایران آخرین سنگر اصلی این زیرگونه ارزشمند است.

رفتار و بوم‌شناسی

پلنگ ایرانی شکارچی پنهان‌کار، صبور و تک‌زی است.

• بیشتر شب‌ها و گرگ‌ومیش فعال است
• محدوده قلمروی نرها ممکن است تا ده‌ها کیلومتر مربع باشد
• از صخره‌ها برای کمین استفاده می‌کند
• شنیدن و بویایی بسیار قوی
• از آب‌راهه‌ها، یال کوه‌ها و گذرگاه‌های ثابت برای عبور استفاده می‌کند

تغذیه

رژیم غذایی او متنوع است و بسته به زیستگاه شامل:

• کل و بز
• مارال، شوکا
• قوچ و میش
• خرگوش
• گراز
• روباه و تشی (نادر، اما گزارش‌شده)

در نبود طعمه وحشی، ناچار به شکار دام می‌شود و همین امر تعارض با انسان را تشدید می‌کند.

تولیدمثل

• بلوغ جنسی: ۲–۳ سال
• فصل جفت‌گیری: زمستان
• بارداری: ۹۰ تا ۱۰۵ روز
• تعداد توله‌ها: ۱ تا ۳
• توله‌ها تا ۲ سال در کنار مادر می‌مانند
• مرگ‌ومیر توله‌ها به‌دلیل شکار، سگ‌ها و کمبود طعمه بالاست

وضعیت حفاظتی و تهدیدها

۱. کاهش و کمبود طعمه‌ها

کاهش جمعیت کل، بز، قوچ، میش، مرال و شوکا : گرسنگی، پراکنش بیشتر و افزایش تعارض با انسان.

۲. شکار غیرمجاز و تله‌گذاری

تله‌های سیمی و شکارچیان غیرمجاز از مهم‌ترین عوامل تلفات پلنگ‌اند.

۳. تعارض انسان و پلنگ

به‌دلیل کاهش طعمه و ورود دام به زیستگاه، پلنگ مجبور به حمله به دام می‌شود و در پاسخ کشته می‌شود.

۴. تصادفات جاده‌ای

در محورهای جنگلی شمال و جاده‌های کوهستانی شرق و غرب کشور ثبت تلفات متعدد وجود دارد.

۵. تخریب و تکه‌تکه‌شدن زیستگاه

• جاده‌سازی
• معدن‌کاوی
• ویلاسازی
• قطع جنگل

۶. سگ‌های گله و سگ‌های رها

حمله به پلنگ‌های جوان و انتقال بیماری‌ها.

۷. تغییرات اقلیمی

کاهش منابع آب و تغییر پراکنش طعمه‌ها.

نقش اکولوژیک

پلنگ ایرانی به‌عنوان شکارچی رأس هرم غذایی:

• جمعیت علف‌خواران را کنترل می‌کند
• از چرای بیش‌ازحد جلوگیری می‌کند
• ساختار اکوسیستم را پایدار نگه می‌دارد
• حضورش نشان‌دهنده «سلامت اکوسیستم» است
• برای اکوتوریسم مسئولانه ارزش بالایی دارد
• نماد تنوع زیستی ایران است

حذف پلنگ منجر به افزایش بی‌رویه علف‌خواران، تخریب پوشش گیاهی و زنجیره‌ای از تغییرات اکولوژیک می‌شود.

جمع‌بندی

پلنگ ایرانی یکی از ارزشمندترین و شاخص‌ترین گوشت‌خواران غرب آسیاست و بقای آن مستقیماً وابسته به سلامت طبیعت ایران است. تهدیدهای گسترده شامل کاهش طعمه، تخریب زیستگاه، شکار غیرمجاز و تعارض با دامداران باعث شده آینده این زیرگونه حساس‌تر از هر زمان دیگر باشد.

حفاظت از پلنگ ایرانی نیازمند:

• احیای طعمه‌ها
• مدیریت تعارض با انسان
• کنترل شکار غیرمجاز
• ایمن‌سازی جاده‌ها
• حفاظت یکپارچه زیستگاه‌ها
• آموزش جوامع محلی

پلنگ ایرانی نه‌تنها یک گونه، بلکه بخشی از هویت طبیعی و فرهنگی ایران است؛ محافظت از او یعنی محافظت از آینده طبیعت کشور.

تنها پستاندار دریایی بومی دریای خزر و یکی از نادرترین فک‌های جهان است. این گونه در فهرست سرخ IUCN با درجه « در خطر انقراض» (EN) ثبت شده و جمعیت آن طی یک قرن گذشته کاهش شدیدی داشته است؛ از بیش از یک میلیون به حدود ۷۰‌هزار فرد. ایران یکی از مهم‌تریم نواحی حضور این گونه در جنوب دریای خزر است.

ویژگی‌های زیستی و ظاهری

ابعاد و وزن:

• طول بدن: ۱.۴ تا ۱.۸ متر
• وزن: ۵۰ تا ۸۶ کیلوگرم
• طول عمر: معمولاً ۳۵ تا ۵۰ سال

ویژگی‌های ظاهری:

• بدنی دوکی‌شکل و متراکم مناسب شنا
• پوشش خز ضخیم برای عایق حرارتی
• سر گرد و چشم‌های بزرگ

ویژگی‌های اختصاصی:

• تنها فک جهان که در یک دریاچه بسته (خزر) زندگی می‌کند
• وابستگی شدید به یخ‌های زمستانی برای زایش
• توان غواصی طولانی و شنا در آب‌های سرد

زیستگاه و پراکنش

زیستگاه اصلی: دریای خزر

وابسته به:

• نوارهای یخ‌زده در شمال خزر برای زادآوری
• مناطق ساحلی و آب‌های کم‌عمق برای تغذیه

پراکنش در ایران:

• شبه‌جزیره میانکاله
• آشوراده
• گزارش‌های محدود از پارک ملی بوجاق

رفتار و بوم‌شناسی

• معمولاً خجالتی و دوری‌گزین از انسان است.
• برای استراحت روی سواحل ماسه‌ای یا یخ‌های شناور می‌رود.
• توانایی شنا و غواصی تا عمق‌های بالا را دارد.

الگوی فعالیت:

عمدتاً روز‌فعال با دوره‌های طولانی استراحت

مهاجرت:

جابه‌جایی‌های فصلی در بخش‌های شمالی، مرکزی و جنوبی خزر با توجه به دما و یخ‌زدگی‌ها

تغذیه

• ماهی کیلکا (غذای غالب)
• ماهیان کوچک دیگر
• سخت‌پوستان

تولیدمثل

• فصل زادآوری: زمستان
• محل زایش: روی یخ‌های شناور

توله‌ها:

• معمولاً یک توله
• توله‌ها با خز سفید به دنیا می‌آیند
• نیازمند بسترهای یخی پایدار برای بقا
• افزایش مرگ‌ومیر توله‌ها با کاهش یخ‌های زمستانی

وضعیت حفاظتی و تهدیدها

مهم‌ترین تهدیدها:

• گیر افتادن در تورهای صیادی : مرگ‌ومیر سالانه بالا در تورهای کیلکاگیری و دام‌گستری
• کاهش یخ‌های زمستانی: پیامد مستقیم تغییرات اقلیمی
• آلودگی نفتی و صنعتی: تجمع فلزات سنگین و سموم در بدن فوک‌ها
• توسعه ساحلی و تخریب زیستگاه :کاهش سواحل آرام برای استراحت
• همه‌گیری بیماری‌ها: شیوع بیماری‌های ویروسی در سال‌های اخیر
• کاهش ذخایر کیلکا: رقابت با صیادان و تغییرات اکولوژیکی خزر

نقش اکولوژیک

• شاخص سلامت اکوسیستم خزر
• تنظیم جمعیت ماهیان کوچک
• نقش مهم در چرخه انرژی بوم‌سازگان

اهمیت فرهنگی-منطقه‌ای

• گونه‌ای نمادین برای دریای خزر
• جلب توجه جهانی به چالش‌های محیط‌زیستی خزر

جمع‌بندی

فک خزری، میراث منحصر‌به‌فرد دریای خزر، امروز با ترکیبی پیچیده از عوامل انسانی و طبیعی تهدید می‌شود. حفاظت از این گونه نیازمند اقداماتی فوری شامل مدیریت صید، کنترل آلودگی‌ها، حفاظت از سواحل حساس و همکاری منطقه‌ای میان کشورهای حاشیه خزر است.